Pomnik w Starej Ligocie

Drodzy Czytelnicy, zapraszam dziś na bloga Pana Michała Dzióbka i przedstawiam Wam jego bardzo ciekawy artykuł
o znanym nam dobrze pomniku znajdującym się przy skrzyżowaniu ul. Hetmańskiej i Ligockiej. Aż jestem zła, że sama nie wpadłam na pomysł opisania tegoż pomnika, ale cóż – trzeba czasem dobre pomysły zostawić też innym 🙂 Pan Michał jest pracownikiem Śląskiego Centrum Wolności i Solidarności i badaczem historii Brynowa. Uczestniczy też
w dość dużym projekcie, którego celem jest skatalogowanie pomników i tablic pamiątkowych z terenu Katowic. Zewidencjonował ich już ponad 600, a niektórym poświęca więcej serca i czasu. Zapraszamy zatem do zapoznania się
z efektem jego pracy.

Pomnik w Starej Ligocie (Katowice). Okrągłe stulecie?

Pomnik w katowickiej Starej Ligocie, zlokalizowany na skwerze przy zbiegu ul. Ligockiej i ul. Hetmańskiej, według niektórych przekazów obchodzi w tym roku swoje stulecie. Od dziesięcioleci upamiętnia poległych powstańców śląskich
z Ligoty i mijany jest każdego dnia przez licznych przechodniów. W tekście zaproponuję tezę głoszącą, że monument powstał w roku 1922 oraz, że w pierwotnej formie nie upamiętniał czynu powstańczego.

O tym, że pomnik w Starej Ligocie został postawiony w 1923 roku dowiadujemy się z kilku publikacji¹, ale przede wszystkim z inskrypcji na samym pomniku. Autorzy opracowań nie podają źródła informacji o dacie powstania monumentu. Jest prawdopodobne, że zaczerpnęli ją właśnie z tablicy na pomniku.

Krystyna Koczy — ligocianka, łączniczka i kurierka Armii Krajowej — w swoich wspomnieniach pisze, że pomnik został wzniesiony w 1922 roku. Autorka tych słów (ur. 1928) była wieloletnią działaczką społeczną w Ligocie. Od 1996 r. przewodziła miejscowym kombatantom i skrupulatnie gromadziła informacje o miejscach pamięci w Katowicach. Potwierdzeniem słów Krystyny Koczy jest wzmianka w Opisie powstania pomnika Powstańca Śląskiego w Katowicach-Ligocie². Dokument powstał w 1936 roku w związku z planowaną przebudową pomnika. Zawiera informację, że „poświęcenia pomnika dokonano jeszcze w roku 1922”. Kolejny argument za rokiem 1922 znajduje się na samym pomniku. Bezpośrednio na powierzchni głazu, obecnie po jego prawej stronie, znajduje się jeszcze jedna inskrypcja. Obecnie została zasłonięta bujnie rosnącą tam zielenią i z czasem zapomniana, ale jest elementem pierwotnym i widać ją na fotografiach (Fot. 2, 3, 4). Napis głosi:

Na pamiątkę złączenia z Ojczyzną Obywatele z Ligoty

 

Taki napis jest bardziej uzasadniony dla pomnika powstałego w roku przyłączenia części Górnego Śląska do Polski, niż dla pomnika, który miałby powstać w roku 1923.

Dlaczego zatem na pomnikowej tablicy umieszczono prawdopodobnie błędną datę? Być może ma to związek z faktem, że monument z czasem zaczął upamiętniać poległych powstańców.

Opis z 1936 roku podaje, że w 1922 roku powstał „Komitet Budowy Pomnika Powstańca Śląskiego” z inicjatywy sztygara maszynowego kopalni „Wujek” Ryszarda Centlika. Oprócz jego nazwiska wymienionych jest jeszcze ośmiu członków „Komitetu odsłonięcia”. W świetle aktualnego stanu badań tylko jedna osoba z wymienionych w dokumencie — Józef Sikora z Ligoty — była powstańcem. Wymienione osoby nie były spokrewnione z poległymi w powstaniach Ligocianami, których nazwiska znajdują się dzisiaj na pomnikowej tablicy. Z dokumentu i ze wspomnień K. Koczy dowiadujemy się ponadto, że pierwotnie pomnik nie posiadał tablicy i składał się z głazu oraz umieszczonego na nim odlewu orła. Archiwalne zdjęcia dowodzą, że jedyną wówczas inskrypcją była ta odnosząca się do „złączenia z ojczyzną”. Brak zatem bezpośrednich związków z powstańcami czy powstaniami śląskimi zarówno inicjatorów i twórców monumentu, jak również wymowy samego pomnika. Monument w tym kształcie przetrwał 14 lat. Być może wobec prężnej działalności Związku Powstańców Śląskich w Ligocie w lokalnej społeczności zatarła się pierwotna intencja jego postawienia.

Pierwotny wygląd, a także położenie pomnika obrazują archiwalne fotografie (fot. 1-3, 5).

Głaz stał na usypanym kopcu, otoczony był metalowym płotkiem w kolorystyce bieli
i czerwieni na podmurówce otynkowanej na biało. Podmurówka i płotek były na planie kwadratu z trzema półokrągłymi wypustami.
Z czasem płot utracił biało-czerwoną kolorystykę (fot. 3),
a ostatecznie został zlikwidowany (fot. 5). Obok
(z tyłu) głazu postawiono biało-czerwony maszt flagowy. Dodatkową ozdobę pomnika stanowiły elementy żelazne: metalowy wieniec i figura orła, usadowiona na szczycie kamienia. Krystyna Koczy oraz badacze historii Ligoty³ twierdzą, że autorem odlewu orła jest Ludwik Pyka (ur. 1878 r.). Był on, do czasu przejścia na emeryturę w 1936 roku, maszynistą wyciągowym na szybie wentylacyjnym kopalni „Wujek”⁴. Pasjonował się rzeźbiarstwem w węglu, drewnie i kości słoniowej, co wyróżniało go na tle załogi. W artykule prasowym chwalił się wykonaniem pomniejszych pomników na Śląsku, a nawet zamówieniami dla papieża⁵. Stworzenie przez niego odlewu pomnikowego orła wydaje się prawdopodobne, biorąc pod uwagę, że to właśnie kopalnia „Wujek” była miejscem gdzie zrodził się pomysł pomnika. Inicjatorem i wykonawcą większości prac był Ryszard Centlik⁶, sztygar maszynowy
w kopalni „Wujek” oraz właściciel domu przy ul. Zagrody. Przewiózł on głaz specjalnym wozem z miejsca wykopania — granicy Ligoty i Katowickiej Hałdy (okolice ul. Dziewięciu z Wujka). Warto dodać, że odlew miał zostać wykonany
w kopalnianych warsztatach, a żelazo pozyskano ze społecznej zbiórki, w której wyróżnili się sztygarzy: Ryszard Centlik
i Aleksander Peszky oraz maszynista wyciągowy Paweł Skrzydło.

W 1936 roku Związek Powstańców Śląskich oraz Oddziały Młodzieży Powstańczej dokonały przebudowy pomnika.
W notkach prasowych z tego czasu monument funkcjonuje jako „pomnik powstańców” lub „pomnik powstańca śląskiego”. Pierwotnie stojący blisko ul. Hetmańskiej (dawniej ul. Szkolnej) został przesunięty w stronę ul. Ligockiej —
w miejsce, które zajmuje do dzisiaj. Zlikwidowano maszt flagowy. Głaz został obrócony horyzontalnie o 180°
i posadowiony na murowanym schodkowym cokole, posiadającym trzy stopnie. Projekt nowego pomnika przygotował inż. Eugeniusz Tatarczyk⁷, projektant kilku domów budującej się wówczas ligockiej kolonii urzędniczej. Właśnie wtedy pojawiła się po raz pierwszy tablica, którą przymocowano do powierzchni głazu. Treść inskrypcji nie jest znana. Ozdobą pomnika był żelazny orzeł, ale ikonografia jednoznacznie wskazuje że nie był to orzeł z 1922 roku. Miał inny kształt
i osadzono go na kuli umieszczonej na szczycie głazu.

Odsłonięcie nowego pomnika połączono z obchodami 15-lecia miejscowej organizacji powstańczej oraz z uroczystością poświęcenia proporczyka Oddziałów Młodzieży Powstańczej w Ligocie. Program obchodów był dwudniowy⁸. 14 sierpnia 1936 roku wieczorem odbył się apel poległych powstańców oraz ognisko. Kolejnego dnia, 15 sierpnia, przewidziano główne wydarzenia. Od godziny 8 rano delegacje z innych miejscowości zbierały się na boisku Klubu Sportowego „Ligocianka” (okolice sklepu Lidl). O 10.00 nastąpił wymarsz do kościoła franciszkanów w Panewnikach, gdzie proboszcz poświęcił proporczyk Oddziałów Młodzieży Powstańczej. Proporczyk nosił imię dra Andrzeja Mielęckiego. Później uczestnicy udali się do centrum Katowic i włączyli w obchody wojewódzkie, gdyż 15 sierpnia był wówczas obchodzony
w całym kraju jako Święto Żołnierza Polskiego. Złożono wieniec pod pomnikiem Nieznanego Powstańca na placu Wolności, a następnie powstańcy z całego regionu przedefilowali przed włodarzami i honorowymi gośćmi. Po defiladzie uczestnicy ligockich obchodów wrócili na skwer przy ul. Hetmańskiej/Ligockiej, gdzie prezydent Katowic dr. Adam Kocur uroczyście odsłonił pomnik. W dalszej części dnia przewidziano przerwę obiadową, wpisywanie się do księgi pamiątkowej, zawody sportowe, a także uroczystą akademię z występem chóru.

Przebudowany pomnik przetrwał zaledwie 3 lata, dlatego dysponujemy jedynie dwiema jego fotografiami (Fot. 6, 7) pochodzącymi z kroniki Publicznej Szkoły Powszechnej nr 30 im. Stanisława Staszica (obecnie Szkoła Podstawowa nr 8). Monument został zniszczony przez okupacyjne władze podczas II wojny światowej.

W 1962 roku z inicjatywy Społecznego Komitetu Odbudowy Pomnika Powstańców Śląskich w Katowicach-Ligocie doszło do odtworzenia pomnika w miejscu przedwojennej lokalizacji. W działania zaangażowali się m. in. członkowie lokalnego koła Związku Bojowników o Wolność i Demokrację, a także zakłady pracy jak kopalnia „Wujek” czy Katowickie Przedsiębiorstwo Budownictwa Miejskiego. Głaz będący najbardziej pierwotnym elementem pomnika przetrwał czas wojny i ponownie stał się rdzeniem założenia. Na szczycie głazu, na niewielkiej kuli, ponownie pojawił się żelazny orzeł, który wyglądał identycznie jak odlew z 1922 roku. Nie ma jednoznacznych dowodów, że był to pierwotny odlew, jednak jego autor — Ludwik Pyka — był w pierwszym rzędzie gości, uczestniczących w odsłonięciu odbudowanego w 1962 roku pomnika (Fot. 8). Głaz posadowiono na murowanym cokole do którego prowadziły dwa niewielkie stopnie. Cokół flankowany był dwiema misami zniczowymi (Fot. 9). Do frontowej ściany cokołu przytwierdzono tablicę z inskrypcją:

POMNIK WZNIESIONY ZOSTAŁ w ROKU 1923 DLA UCZCZENIA PAMIĘCI POWSTAŃCÓW ŚLĄSKICH, KTÓRZY ZGINĘLI W WALCE O WYZWOLENIE NARODOWE I SPOŁECZNE

NAZWISKA POWSTAŃCÓW POLEGŁYCH W CZASIE POWSTAŃ ŚLĄSKICH

ADAMIEC TOMASZ │ CIURA STEFAN │ KAMELA WALTER │ PYPŁAC PAWEŁ │ WYPIÓR WILHELM │ ŻOGAŁA IGNACY │ BŁASZCZYK OSWALD │ FERDA JÓZEF │ KROKER EMIL │ WRÓBEL WIKTOR │ ZUBEK JÓZEF

CZEŚĆ ICH PAMIĘCI

ZNISZCZONY PRZEZ OKUPANTA w 1939 r. ODNALEZIONY I ODBUDOWANY w ROKU 1962

Uznanie w treści tablicy, że pierwotny pomnik powstał w 1923 roku może wynikać z faktu, że pamięć o jego początkach sprzed 40 lat zatarła się już w zbiorowej pamięci. Nałożyła się na to świadomość, że przed zniszczeniem był to już pomnik poświęcony powstańcom i mieszkańcy pamiętali, że przebudowy dokonało środowisko kombatanckie zrzeszone
w Związku Powstańców Śląskich. Związek ten oficjalnie założono w 1923 roku, zatem przypuszczalnie uznano, że pomnik nie mógł powstać wcześniej.

Uroczyste odsłonięcie nowego monumentu nastąpiło 18 sierpnia 1962 roku⁹, w 43. rocznicę wybuchu I powstania śląskiego. Oprócz władz dzielnicowych i miejskich w uroczystości wziął udział płk. wojsk powstańczych Rudolf Niemczyk, który po odegraniu hymnu powstańczego odsłonił pomnik. Następnie liczni uczestnicy na czele z 18 pocztami sztandarowymi i orkiestrą kopalni „Wujek” przemaszerowali przez Ligotę do Zadola, gdzie w nowym pawilonie kombatantów odbyła się część artystyczna.

Do naszych czasów pomnik przetrwał z nieznacznymi modyfikacjami. Żelazny orzeł został zastąpiony betonowym odlewem — płaskorzeźbą orła bez korony (Fot. 10)

Po 1989 roku orzeł otrzymał koronę. Misy ogniowe po bokach pomnika zastąpiono ozdobnymi kulami. W 2021 roku,
z okazji stulecia wybuchu III powstania śląskiego, na cokole pomnika przytwierdzono metalową tablicę z inskrypcją:

Tobie Polsko

MIEJSCE PAMIĘCI POWSTAŃ ŚLĄSKICH W CZASIE NARODOWYCH OBCHODÓW SETNEJ ROCZNICY ODZYSKANIA NIEPODLEGŁOŚCI RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ DLA UCZCZENIA BOHATERSKICH UCZESTNIKÓW TRZECH ZRYWÓW NIEPODLEGŁOŚCIOWYCH, KTÓRZY W LATACH 1919, 1920, 1921, WYWALCZYLI PRZYNALEŻNOŚĆ GÓRNEGO ŚLĄSKA DO ODRODZONEJ NIEPODLEGŁEJ POLSKI

Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Andrzej Duda 2 MAJA 2021 ROKU